عناصری همچون آب، خاک، هوا و آتش همواره در طول تاریخ و تمدن بشریت جایگاه و تقدس بالایی داشته‌اند و اعتقاد بر این بوده است که این عناصر به وجود آورنده هستی و گرداننده جهان هستند، به همین دلیل انسان‌ها در طول تاریخ همواره در مکان‌های سکونت داشته‌اند که به راحت‌ترین شکل ممکن به این عناصر دسترسی داشته باشند. آب به عنوان مایه حیات شناخته می‌شود به گونه‌ای که حتی تصور می‌شود جنگ جهانی بعدی بر سر آن باشد. در کشور ایران به دلیل جغرافیای متفاوت همواره چالش‌هایی برای دسترسی به آب وجود داشته است و از ابتدای قرن 14 شمسی این چالش‌ها پررنگ‌تر شد به نحوی که تعدادی از شهرها با مشکلات جدی کم آبی مواجه شدند. در ادامه مطلب به بررسی تاریخچه لوله‌کشی آب در ایران پرداخت خواهد شد.
تاریخچه اولین لوله‌کشی آب در ایران
همانطور که گفته شد کشور ایران از جغرافیای ویژه‌ای برخوردار است و در کنار مناطق جنگلی و کوهستانی بی‌نظیر مناطق کویری زیادی در خود جای داده است. یکی از شهرهای کویری ایران که در استان خراسان قرار دارد شهر بیرجند است. این شهر در اواخر دوره قاجاریه و خصوصاً در فصل تابستان با مشکل کم آبی شدیدی مواجه شد به گونه‌ای که مردم حتی برای آب شرب نیز محدودیت داشتند و ناچارا آب شرب خریداری می کردند هرچند که استفاده از آب آب انبارها از نظر بهداشتی مورد تائید نبود. محمد ابراهیم علم معروف به امیر شوکت الملک که از طرف مظفرالدین شاه در سال 1283 به عنوان حاکم قائنات و سیستان منصوب شده بود از جمله افراد قدرتمند و با نفوذی بود که حتی بعد از روی کار آمدن رضا شاه توانست منصب خود را حفظ کرده و خدمات متعددی انجام دهد.
از آنجایی که امیر شوکت الملک ثروت زیادی در اختیار داشت توانست خدماتی همچون ایجاد واحدهای نظامی سواره نظام و توپخانه و پیاده، احداث مدرسه افسری نظام شوکتیه، تأسیس مدارس دخترانه و پسرانه، تأسیس فرودگاه بیرجند ارائه کند. از جمله مهم‌ترین خدمات امیر شوکت الملک لوله‌کشی آب شهر بیرجند است که مقارن با پایان جنگ جهانی اول بود و با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون لوله‌کشی توانست لوله آب مورد نیاز را از هندوستان خریداری کند و مشکل آب بیرجند را برطرف نماید. در حقیقت اولین بار در سال 1301 طرح احداث شبکه‌های لوله‌کشی آب بررسی شده و در سال 1302 یکه رشته لوله به طول 9 کیلومتر در شهر بیرجند به احداث و بهره‌برداری رسید و اولین سازمان آب‌رسانی شهری در این شهر بنا شد. در مقاله دیگری تحت عنوان لوله کاندوئیت چیست که از سایت وینوپلاستیک منتشر شده می‌توان اطلاعات مفیدی در مورد لوله‌های برق یا لوله‌های کاندوئیت به دست آورد.
تاریخچه لوله‌کشی آب در تهران
تهران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شود که در کمال تعجب در جوار رودخانه تأسیس نشده است به همین دلیل این شهر نیز در ابتدای قرن 14 با مشکلات کم آبی و محدودیت‌های آب شرب مواجه شد. در ابتدا آب از طریق 48 رشته قنات وقفی و خصوصی برای ساکنان تهران تأمین می‌شد اما دور بودن محل قنات‌ها، افزایش جمعیت، سختی انتقال آب، آلوده بودن آب به دلیل عبور از گذرگاه‌های مختلف، آلوده بودن آب انبارها و … باعث شد که مسئولان در سال 1301 به فکر چاره‌ای برای برطرف کردن مشکلات آب باشند.
در سال 1306 عملیات احداث مجرای رودخانه کرج به تهران شروع شد و 53 کیلومتر در زمان 4 ماه راه‌اندازی شد اما فقط 20 کیلومتر از این مسیر کانال‌کشی شد و همین باعث هرز رفتن آب و آلوده شدن آن می‌شد. در سال 1330 جمعیت تهران به 900 هزار نفر رسید و مسئولین ناچار شدند که طرح اولیه لوله‌کشی آب را پیاده کنند. در این طرح در تاریخچه لوله‌کشی آب در شهر تهران دو خط لوله فولادی به قطر ۴۰ اینچ و با ظرفیت 242 هزار متر مکعب در شبانه‌روز برای انتقال آب از آب‌گیر بیلقان به نخستین تصفیه‌خانه تهران (جلالیه) در نظر گرفته شد و در نهایت تصفیه‌خانه جلالیه فعالیت خود را از سال 1334 آغاز کرد.
نخستین لوله‌کشی آب در جهان
اگرچه بر اساس تحقیقات و شواهد تاریخی کشورهای متعددی هستند که از نظر لوله‌کشی مدرن آب شهری سابقه طولانی مدتی دارند اما آثار موجود در تاریخ کشورها نشان می‌دهد که ایرانیان اولین کسانی بودند که از سیستم لوله‌کشی در سازه‌های باستانی خود استفاده برده‌اند. ایرانیان در دوره ساسانیان از فناوری‌های علمی و پیچیده‌ای برای لوله‌کشی شهرها و آبیاری کشاورزی استفاده کرده‌اند. می‌توان گفت اولین لوله آب نیز توسط ساسانیان ساخته و با نام ساروج شناخته شده است. این لوله در اصل ترکیبی از آهک، گچ، سفیده تخم مرغ و مواد دیگر بوده است. همچنین از ساروج برای اتصال قطعات سفالی لوله‌کشی و جلوگیری از نشتی لوله آب به صورت نر و ماده نیز استفاده می‌شده است. لوله‌های دیگری که در سیستم لوله‌کشی این دوران استفاده می‌شده از جنس سفال بوده و با نام تنبوشه شناخته می‌شده است و حتی این افراد توانسته‌اند آب را با استفاده از لوله‌کشی مارپیچی به ساختمان‌های بلند نیز انتقال بدهند. استفاده از تنبوشه‌ها حتی به افراد اجازه می‌داد که سایز لوله آب را تغییر بدهند و آب را با فشار بیشتری به موقعیت‌های مختلف هدایت کنند.
لوله‌کشی مدرن
امروزه لوله‌کشی آب به یکی از مهم‌ترین صنایع در سراسر جهان تبدیل شده است به گونه‌ای که در تمامی شهرها تصفیه‌خانه‌های آب شرب تعبیه شده و آب از میزان سلامت و بهداشت بالایی برخوردار است. لوله‌های آب نیز از انواع مواد مختلف همچون فلزات، پلیمرها، پلاستیک، سیمان و … تولید می‌شوند و تحت استانداردهای بین‌المللی تولید می‌شوند. استفاده از لوله‌هایی همچون لوله سوپروینو، لوله‌های پی‌وی‌سی، لوله‌های یو پی‌وی‌سی، لوله‌های تحت فشار و … این امکان را به افراد داده است که شبکه‌های آب‌رسانی به ساده‌ترین و سریع‌ترین شکل ممکن اجرا شوند.
جمع‌بندی نهایی
هرچند که تاریخ لوله‌کشی آب در ایران برای اولین بار به دوران حکومت ساسانیان برمی‌گردد اما می‌توان گفت اولین شهری که به صورت شبکه‌ای دارای لوله‌کشی صنعتی شد شهر بیرجند از استان خراسان بود که در اواخر جنگ جهانی اول با مشکلات عدیده‌ای در زمینه بی آبی دست و پنجه نرم می‌کرد. در حقیقت تاریخچه لوله‌کشی آب در بیرجند به سال 1302 برمی‌گردد و بعدازآن شهرهایی همچون آبادان، مشهد، تهران و … نیز به شبکه آب‌رسانی و لوله‌کشی صنعتی مجهز شدند.
